رب : مالكى است كه امر مملوك خود را تدبير كند عالمین : مراد عوالم انس و جن ، و جماعتهاى آنان است

حمد : به معناى ثنا و ستايش در برابر عمل جميلى است كه ثنا شونده به اختيار خود انجام داده ، بخلاف كلمه (مدح ) كه هم اين ثنا را شامل مي شود، و هم ثناى بر عمل غير اختيارى را، مثلا گفته مى شود (من فلانى را در برابر كرامتى كه دارد حمد و مدح كردم ) ولى در مورد تلالوء يك مرواريد، و يا بوى خوش يك گل نمى گوئيم آن را حمد كردم بلكه تنها مى توانيم بگوئيم (آن را مدح كردم )

در كشف الغمه از امام صادق (عليه السلام ) روايت كرده كه فرمود: پدرم مرکبش را گم كرد، و فرمود: اگر خدا آن را به من بر گرداند، من او را به ستايش هائى حمد مى گويم ، كه از آن راضى شود، اتفاقا چيزى نگذشت كه پیدا شد ، آنگاه فرمود : (الحمد لله ) و ديگر هيچ نگفت ، آنگاه فرمود: در ستايش خدا از هيچ چيز فرو گذار نكردم ، چون تمامى ستايش ها را مخصوص او كردم ، هيچ حمدى نيست مگر آنكه خدا هم داخل در آنست

برهانهاى عقلى قائم است بر اينكه استقلال معلول در ذاتش و در تمامى شئونش همه بوسيله علت است ، و هر كماليكه دارد سايه ايست از هستى علتش ، پس اگر براى حسن و جمال ، حقيقتى در وجود باشد، كمال آن ، و استقلالش از آن خداى واجب الوجود متعالى است ، براى اينكه او است علتى كه تمامى علل به او منتهى مى شوند. و ثنا و حمد عبارت از اين است كه موجود با وجود خودش كمال موجود ديگرى را نشان دهد، البته موجود ديگرى كه همان علت او است ، و چون تمامى كمالها از تمامى موجودات به خداى تعالى منتهى مى شود، پس حقيقت هر ثناء و حمدى هم به او راجع مى شود، و به او منتهى مى گردد، پس بايد گفت (الحمد لله رب العالمين )

سوره حمد با سوره‌های دیگر قرآن این تفاوت را دارد که یک مطلب محوری ندارد بلکه مجموعه‌ای از مطالب محوری و امّهات مسایل قرآنی است برای همین هم هست که به سوره حمد گفته می‌شود «امّ القرآن» ام یعنی چیزی که همه چیز به او برمی‌گردد، مرجع، مقصد. به مادر هم که عرب می‌گوید «ام» چون کودک به او برمیگردد - لذاست که جای تعجب نیست که اگر ما دیدیم در همان تفسیری که اشاره کردم که امام در اوایل انقلاب بیان کردند شاید یکی دو جلسه یا بیشتر درباره باء بسم الله و مقام بسم الله صحبت کردند. (مانند امام که برای مسائل انقلاب مرجع و محور است) تفسیر امام خامنه ای

از آنجایی که لازم نیست همه سوره‌ها و آیات قرآن کریم دارای شأن نزول باشند، یکی از سوره‌هایی که برای آن شأن نزولی نقل نشده این سوره است. «خداوند متعال فرمود: من سوره حمد را میان خود و بنده ‏ام تقسیم کردم، نیمى از آن براى من، و نیمى از آن براى بنده من است، و بنده من حق دارد هر چه را مى ‏خواهد از من بخواهد. هنگامى که بنده مى‏ گوید: «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ»، خداوند بزرگ مى ‏فرماید: بنده‏ ام به نام من آغاز کرد، و بر من است که کارهاى او را به آخر رسانم و در همه حال او را پر برکت کنم، و هنگامى که مى‏گوید: «الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ»، خداوند می فرماید: بنده ‏ام مرا حمد و ستایش کرد، و دانست نعمت هایى را که دارد از ناحیۀ من است، و بلاها را نیز من از او دور کردم، گواه باشید که من نعمت هاى سراى آخرت را بر نعمت هاى دنیاى او مى ‏افزایم، و بلاهاى آن جهان را نیز از او دفع مى ‏کنم، همان گونه که بلاهاى دنیا را دفع کردم. و هنگامى که مى‏ گوید: «الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ»، خداوند مى‏ گوید: بنده‏ ام گواهى داد که من رحمان و رحیمم، گواه باشید بهره او را از رحمتم فراوان مى‏ کنم، و سهم او را از عطایم افزون مى ‏سازم. زمانی که مى‏ گوید: «مالِک یَوْمِ الدِّینِ»، او مى ‏فرماید: گواه باشید همان گونه که او حاکمیت و مالکیت روز جزا را از آن من دانست، من در روز حساب، حسابش را آسان مى‏ کنم، حسناتش را مى‏ پذیرم، و از گناهان و خطاهایش می گذرم. وقتی مى‏ گوید: «إِیَّاک نَعْبُدُ»، خداوند بزرگ مى ‏گوید: بنده ‏ام راست مى‏ گوید، تنها مرا پرستش مى ‏کند، من شما را گواه مى ‏گیرم بر این عبادت خالص، ثوابى به او مى‏ دهم که همۀ کسانى که مخالف این بودند به حال او غبطه خورند. هنگامى که مى‏ گوید: «إِیَّاک نَسْتَعِینُ»، خدا مى ‏گوید: بنده ‏ام از من یارى جسته، و تنها به من پناه آورد، گواه باشید من او را در کارهایش کمک مى ‏کنم، در سختی ها به فریادش مى ‏رسم، و در روز پریشانى دستش را مى ‏گیرم. و هنگامى که مى‏ گوید: «اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ ...»، (تا آخر سوره) خداوند مى‏ گوید این خواسته بنده ‏ام بر آورده است، و او هر چه مى ‏خواهد از من بخواهد که من اجابت خواهم کرد، آنچه امید دارد، به او مى ‏بخشم و از آنچه بیم دارد ایمنش مى ‏سازم. عیون اخبار الرضا